Ekologiczny chów drobiu – aspekt żywieniowy

Wstęp
Nadprodukcja na światowych rynkach drobiarskich oraz wzrost świadomości konsumenckiej stwarzają konieczność poszukiwania nowych kierunków produkcji. Równolegle ruchy ekologiczne i działania grup konsumenckich stawiają określone zadania przed producentami jaj i żywca drobiowego. Powstają także warunki wymuszające powrót do starych metod utrzymania i żywienia drobiu – w harmonii z otoczeniem. Coraz wyższy odsetek konsumentów, mając nadmiar jaj produkowanych w warunkach intensywnej produkcji fermowej, pragnie jaj i mięsa drobiu z ekstensywnego chowu  – żywionych paszami mało przetworzonymi, wyłącznie z udziałem surowców non GMO, korzystających z zielonych wybiegów, świeżego powietrza i słońca. Te warunki może spełnić produkcja prowadzona w warunkach ekologicznych. Dla wielu wielkotowarowych producentów jaj i kurcząt brojlerów tego typu chów może się wydawać bardziej hobby niż produkcją a konsumenckie ruchy ekologiczne kaprysami wybrednej grupy klientów. Jednak szacuje się, że w krajach Europy Zachodniej ten rodzaj produkcji stanowi obecnie 8-20% całej produkcji drobiarskiej. Stąd nie można całkowicie pomijać tego typu działalności i należy uwzględnić potrzeby gospodarstw ekologicznych w zakresie zaopatrzenia w surowce do produkcji pasz. Drób utrzymywany w ekologicznym gospodarstwie rolnym może pochodzić tylko z ekologicznych gospodarstw rolnych. W praktyce oznacza to lęgnięcie kurcząt do chowu z jaj wylęgowych pochodzących od kur o udokumentowanym ekologicznym sposobie wychowu i żywienia. W przypadku produkcji jaj konsumpcyjnych  dopuszcza się zakupienie kurek w wieku do 16 tygodni życia z chowu konwencjonalnego i umieszczenie ich w warunkach ekologicznego utrzymania i żywienia przez minimum 6 tygodni. Okres przestawiania chowu zwierząt na produkcję metodami ekologicznymi wynosi co najmniej 6 tygodni. Po tym okresie można się ubiegać o status produktu ekologicznego. Do ekologicznej produkcji jaj najlepiej nadają się rodzime rasy kur, tj. zielononóżka kuropatwiana i rasy pochodne, tj. żółtonóżka kuropatwiana i Polbar.  Rasy te posiadają wszystkie cechy przydatne do żerowania na wolnym wybiegu, wykazują wysoką odporność na choroby, a otrzymane od nich jaja i mięso charakteryzują się wysokimi walorami smakowymi. Można także oprzeć chów ekologiczny o krajowe krzyżówki kur ogólnoużytkowych (tzw. podwórkowych) typu Astra, Masa Astra W i rasy obcego pochodzenia tradycyjnie chowane w gospodarstwach, takie jak karmazyn (Rhode Island Red), Sussex i Leghorn. Szczególną uwagę należy zwrócić na profilaktyczne szczepienie ptaków począwszy od wylęgu. Przy eliminacji z paszy kokcydiostatyków uzyskanie przez ptaki odporności na schorzenia jest bardzo ważnym warunkiem prawidłowego chowu ekologicznego,  przy czym zakłada się zwiększoną odporność ras rodzimych na choroby. Celowe jest również stosowanie naturalnych preparatów roślinnych zwiększających odporność na choroby. Wybór metody ekologicznego żywienia winien być dostosowany do lokalnych możliwości i uzgodniony z instytucją certyfikującą. Przy utrzymaniu kur przez okres więcej niż jednego roku występuje naturalny proces przepierzania się ptaków. Według obowiązujących w Europie zasad wymuszone przepierzanie kur jest zabronione. Proces przepierzania powinien więc przebiegać naturalnie.

1. Zasady ekologicznego żywienia
W restrykcyjnym chowie ekologicznym główny nacisk kładzie się na jakość produktu i jego pozyskanie w warunkach żywienia zbliżonych do naturalnych lub tradycyjnych. Rezygnując z intensywnego żywienia stosowanego w produkcji wielkofermowej i maksymalizacji wydajności zwierząt przyjmuje się w chowie ekologicznym niższą zawartość składników pokarmowych w mieszance paszowej. Uwzględnia się pasze naturalne zebrane przez ptaka podczas żerowania na wolnym wybiegu oraz dobre warunki utrzymania, w tym czystą i suchą ściółkę oraz korzystne działanie świeżego powietrza i promieni słonecznych. Zakłada się także  wyższą odporność ptaków wziętych do chowu wynikającą z cech dziedzicznych oraz zbliżonego do naturalnego sposobu bytowania. Zależnie od potrzeb i typu produkcji ekologicznej stosuje się żywienie półintensywne lub ekstensywne. Pozwala to na pozyskanie jaj i mięsa w warunkach kontrolowanego przez człowieka zrównoważonego rozwoju produkcji z zachowaniem równowagi w najbliższym środowisku i otaczającej przyrodzie.

2. Uwarunkowania prawne
Rozporządzenie Rady (WE) nr 1804/1999 z dnia 19 lipca 1999 r. przewiduje w zakresie pasz (środków żywienia zwierząt) samowystarczalność, zapewnienie w dawce pokarmowej co najmniej 65% udziału zbóż oraz pobieranie paszy przez ptaki w sposób naturalny (nie wymuszony). Szczegółowe warunki wytwarzania produktów rolnictwa ekologicznego i ich zestawienia są zawarte w Rozporządzeniu Rady (EWG) nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991r. Rozporządzenie to określa, że pasze winny być naturalne. Nie mogą być oczyszczane (rafinowane) metodami chemicznymi, konserwowane poprzez napromieniowanie i fale magnetyczne, nie mogą być pozyskiwane przy użyciu inżynierii genetycznej (surowce non GMO). Pasze winny być produkowane metodami ekologicznymi. Obowiązuje zakaz stosowania w paszy i wodzie profilaktycznych leków zapobiegających kokcydiozie oraz użycie stymulatorów nieśności lub wzrostu. Podsumowując zabronione jest użycie w ekologicznych mieszankach paszowych dla kur następujących składników: kokcydiostatyki, barwniki syntetyczne, konserwanty, antybiotyki paszowe, probiotyki, syntetyczne przeciwutleniacze, substancje smakowo-zapachowe i środki pobudzające apetyt (wydzielanie soków trawiennych), pasze lub organizmy modyfikowane genetycznie. Użycie konserwantów jest dopuszczone w produkcji kiszonek przeznaczonych do ekologicznego żywienia kur. Nie mogą być również stosowane komponenty paszowe produkowane przy użyciu rozpuszczalników i w wyniku ekstrakcji, m.in. wysokobiałkowe śruty poekstrakcyjne. Warunek samowystarczalności gospodarstwa pod względem produkcji pasz jest u drobiu trudny do utrzymania z uwagi na częste oderwanie tej gałęzi produkcji od ziemi i działalności agrotechnicznej. Pochodzenie i ekologiczny sposób produkowania pasz pochodzących z produkcji własnej i z zakupu muszą być znane i zatwierdzone przez jednostkę certyfikującą. Pasze ekologiczne sprowadzone z zagranicy muszą mieć udokumentowane pochodzenie i jakość. Podobna uwaga dotyczy roślin dziko rosnących i produktów z nich powstałych (np. preparatów ziołowych).

3. Pasze i ich pochodzenie
W ekologicznej produkcji dopuszcza się żywienie drobiu paszami roślinnymi, mlekiem i produktami mlecznymi, rybami, mięczakami i skorupiakami, paszami mineralnymi oraz wybranymi dodatkami paszowymi (witaminowo-mineralnymi i innymi). Rośliny produkujące ziarno i nasiona nie mogą być modyfikowane genetycznie ( uprawy non GMO ) i muszą pochodzić z gospodarstw ekologicznych. W mniej lub bardziej restrykcyjnych wymogach produkcji ekologicznej zakłada się w żywieniu stosowanie 70-80% składników z produkcji ekologicznej. Do zbóż dopuszczonych w produkcji ekologicznej zalicza się ziarno owsa, pszenicy, pszenżyta, orkiszu, prosa, sorga, ryżu i kukurydzy w postaci nierozdrobnionej. Ziarno owsa, pszenicy, jęczmienia, żyta, kukurydzy i ryżu w postaci rozdrobnionej. Rozdrobnienie oznacza płatkowanie (owies) i śrutowanie (ziarno pozostałych zbóż) oraz ryż w postaci nasion połamanych. Dopuszczone są również otręby oraz kiełki pszenicy, kukurydzy i ryżu, a ponadto gluten kukurydziany. Trzeba jednak pamiętać, że w warunkach krajowych kukurydza importowana, jak również importowany gluten kukurydziany nie będą miały zastosowania z uwagi na wyprodukowanie metodami inżynierii genetycznej. Dopuszczona do ekologicznego żywienia może być tylko kukurydza krajowa lub inna o potwierdzonym pochodzeniu i wykluczeniu GMO ( non GMO ) oraz gluten pozyskiwany z niej jako produkt uboczny przy wyrobie skrobi. Z roślin oleistych dopuszcza się rozdrobnione nasiona rzepaku, soi prażonej i lnu, a ponadto nasiona słonecznika, bawełny i sezamu. Dopuszcza się również wytłoki rzepakowe i sojowe będące produktem ubocznym przy tłoczeniu oleju z wykluczeniem ekstrakcji rozpuszczalnikami oraz użycia roślin genetycznie modyfikowanych. Z nasion roślin motylkowych dopuszcza się groch, bób, wykę, łubin i ciecierzycę, a także susze z traw, lucerny i koniczyny, plewy, susze i wyciągi z roślin zielnych, susze z warzyw korzeniowych, przyprawy i zioła. Do produktów ubocznych przydatnych w ekologicznym żywieniu kur zalicza się melasę, susze z wytłoków jabłecznych oraz pomidorowych, białko izolowane z ziemniaków (pozyskane przy produkcji krochmalu). Z pasz pochodzenia zwierzęcego dopuszczone jest mleko świeże oraz jego przetwory, tj. proszek z mleka odtłuszczonego, z maślanki i z serwatki (zwykłej i pozbawionej laktozy), białko serwatki (ekstrahowane metodami fizycznymi), sproszkowana kazeina i laktoza. Drugą grupę stanowią ryby, olej rybny i mączka rybna. Z dopuszczonych makroelementów przydatne są źródła sodu (surowa sól kamienna, węglan i dwuwęglan sodowy oraz chlorek sodowy), źródło wapnia (wapienne skorupy zwierząt morskich oraz węglan, mleczan i glukonian wapnia), oraz źródła fosforu (fosforan dwuwapniowy z kości oraz odfluorowany fosforan jedno- i dwuwapniowy). W chowie ekologicznym celowe jest udostępnienie kurom żwiru wapiennego, np. w osobnym karmniku. Do dodatków paszowych dopuszczonych w produkcji ekologicznej zalicza się mikroelementy, witaminy i prowitaminy, naturalne enzymy, naturalne mikroorganizmy (z wykluczeniem genetycznie modyfikowanych), lepiszcza i środki przeciwzbrylające. W przypadku sporządzania kiszonek przeznaczonych do ekologicznego żywienia dopuszcza się także kwaśne konserwanty.
Warunkiem użycia syntetycznych witamin i prowitamin jako uzupełnienia pasz w żywieniu ekologicznym jest identyczność ich składu chemicznego z witaminami występującymi w paszach naturalnych. Te ostatnie, przy korzystaniu z wybiegu i dobranych pasz, są zresztą przyjmowane jako podstawowe źródło substancji biologicznie aktywnych w dawce pokarmowej. Należy założyć stosowanie uzupełniających ilości syntetycznych witamin w porze zimowej zwłaszcza A i D3.

4. Opłacalność i marketing
Produkty ekologiczne wymagają reklamy oraz uświadomienia konsumentów i wypracowania nawyków do zdrowego odżywiania się. Działania te są nierozerwalnie związane z rozwojem produkcji ekologicznej. Wzrost popytu na produkty ekologiczne będzie stanowić zachętę dla producentów do podejmowania tej trudnej gałęzi produkcji drobiarskiej. Ważne jest również rozpropagowanie za granicą ekologicznej żywności produkowanej w kraju i pozyskanie rynków zbytu. Potencjalnym odbiorcą produktów ekologicznych są wybrane grupy konsumentów świadomych zasad zdrowego żywienia i mających określone możliwości finansowe. Niekiedy wymagania dotyczące ekologicznego pochodzenia będą wynikać przede wszystkim z dysponowania znacznymi środkami na luksusowe dobra i  względami prestiżowymi u zamożnych grup społecznych. Produkty ekologiczne znajdują coraz szersze zastosowanie w menu ekskluzywnych restauracji oraz hoteli. Podstawowym warunkiem opłacalności w produkcji ekologicznych jest popyt kształtujący ceny. Ceny ekologicznych produktów drobiarskich są wyższe od standardowych cen z uwagi na wyższe koszty produkcji i niższą wydajność nieśną kur oraz rzeźną kurcząt brojlerów i ich dłuższy okres odchowu. Zwiększone koszty produkcji wynikają z wyższej ceny mieszanki ekologicznej ( o około 25-30 % w porównaniu z konwencjonalną), większego zużycia paszy na jednostkę produktu, wyższej ceny zakupu kurcząt, nakładów na utrzymanie budynku i wybiegów, kosztów niezbędnych działań marketingowych a także kosztów certyfikacji. Szacunkowo można przyjąć przynajmniej podwojenie kosztów produkcji. W tej sytuacji cena 1 jaja lub 1 kg mięsa wyprodukowanego w warunkach ekologicznych powinna być co najmniej dwukrotnie większa niż produktów z ferm konwencjonalnych. W krajach zachodnich cena kurcząt z chowu ekologicznego jest 2 do 6 krotnie wyższa od kurcząt brojlerów pochodzących z ferm wielkotowarowych.